Brayl yozuvining elektron shaklga o’tishi

I.2. Brayl yozuvining elektron shaklga o’tishi

Mediya savodxonligi sohalari rivojlanishi natijasida ko‘zi ojizlar uchun yozuv vasifasini bajarib kelayotgan Brayl alifbosi electron shakilga o‘ta boshladi.

So‘nggi paytlarda elektron kitoblar bozori EPUB (Elektron nashr), elektron kitoblar standarti va Amazonning Kindle va iPad kabi portativ raqamli qurilmalarining rivojlanishi bilan jonlandi. (electron nashr epub, “ipab” deb talafuz qilinadi) 2007-yilda xalqaro raqamli nashriyot forumi tomonidan ishlab chiqilgan[1]. Boshqa tomondan, ko‘zi ojizlar uchun elektron kitoblar ovoz yozish yoki Brayl alifbosi tarjimasi yordamida qurilgan, shuning uchun qurilish qiymati yuqori va kirish darajasi juda past. Agar EPUB standartida yozilgan elektron kitob, elektron kitob standarti osongina ovozli yoki Brayl alifbosiga aylantirilsa, EPUB standartida yozilgan har xil turdagi va katta hajmdagi elektron kitoblarni osongina o‘zgartirish mumkin bo‘lgan afzalligi bor. ko‘zi ojizlar uchun kitob sifatida ta’minlangan. Ushbu ma’lumotda biz EPUB standartida yozilgan elektron kitobni ko‘zi ojizlar uchun Brayl alifbosidagi elektron kitobga aylantirish texnikasini ishlab chiqilgan va amalga oshirilgan. EPUB standartida yozilgan elektron kitobni ko‘zi ojizlar uchun keraksiz multimedia va tipografiya effektlarini filtrlash orqali sof matndan iborat Unicode matniga aylantirish texnikasini ishlab chiqildi va uni Brayl alifbosiga qaytarish va uni Brayl alifbosida chiqarish texnikasini ishlab chiqildi.  Ishlash tahlili konvertatsiya aniqligini, konvertatsiya qilish vaqtini va Brayl yozuvida chiqish vaqtini o‘lchandi va EPUB standart elektron kitoblarini ko‘rish qobiliyati zaif odamlar uchun Brayl elektron kitoblariga aylantirish va samarali foydalanish mumkinligini tasdiqlandi[2].

So‘nggi paytlarda iPAD va amazon’s kindle va E-kitob standarti EPUB kabi portativ raqamli qurilmalar paydo bo‘lishi sababli elektron kitoblar bozori tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda. Biroq, ko‘zi ojizlar elektron kitobdan unchalik foydalana olmaydilar, chunki ko‘zi ojizlar uchun elektron kitoblar yetishmaydi, sababi audioyozuv va brayl shrifti tarjimasining qimmatligi sabab bo‘lgan. Agar EPUB tomonidan ko‘rsatilgan elektron kitobni audio kitobga yoki brayl alifbosidagi elektron kitobga osongina tarjima qilish mumkin bo‘lsa, EPUB tomonidan belgilangan elektron kitobdan ko‘zi ojizlar uchun turli xil va katta hajmdagi elektron kitoblarni sotib olish juda ko‘p afzalliklarga ega.  Ushbu ma’lumot EPUB tomonidan belgilangan elektron kitobdan ko‘zi ojizlar uchun brayl elektron kitobiga tarjima qilish usullarini amalga oshiradi. U keraksiz multimedia funksiyalari va turdagi effektlarni filtrlaydigan tarjima usulidan iborat bo‘lib, ko‘zi ojizlar uchun faqat matn ma’lumotlari olinadi. Va keyin olingan matn mazmuni moslashuvchan brayl displey yordamida ko‘zi ojizlarga ko‘rsatish uchun brayl tarkibiga tarjima qilinadi. Ishlash tahlili tarjimani tuzatish nisbati, tarjima vaqti va moslashuvchan brayl displeyining ko‘rsatish vaqti omili sifatida amalga oshiriladi. Brayl alifbosiga tarjima qilingan elektron kitob ko‘zi ojizlar uchun foydali ekanligi isbotlangan[3].

Kutubxonalarga ko‘zi ojizlarga xizmat ko‘rsatishga ixtisoslashgan kutubxonachilarni tayinlash juda muhim, shuningdek, ko‘zi ojiz odamlar bilan ishlash uchun malakali bo‘lmagan kutubxonachilar uchun o‘quv dasturlarini tashkil etish va vazifasi ko‘zi ojiz odamlarga resurslar olishda yordam berish bilan cheklangan kamida bitta xodimni tayinlash zarur. ularning axborotga bo‘lgan ehtiyojlarini qondiradigan va ularga elektron resurslar bilan ishlash bo‘yicha yo‘l-yo‘riq va o‘quv xizmatlarini ko‘rsatish, shuningdek, kutubxonada zamonaviy texnologiyalar bilan shug‘ullanish uchun kompyuter mutaxassisini tayinlash, shuningdek, lentalarni chop etishga tayyor xodimlarning mavjudligi muhim hisoblanadi.

Elektron matnni ovozlashtirib o‘qish dasturi texnologiyasi baʼzi dasturlarda “hujjat oʻquvchi”, deb ataladi. Masalan, Ebsar, Jose Croswell, ZoomText, HAL, NVDA va Windows Eyes Bu texnologiya oʻqish uchun oddiy arabcha, o‘zbekcha, Ruscha va ingliz tilidagi matnlarni ham oʻz ichiga oladi ko‘zi ojiz odamni kompyuterdan foydalanganda dasturning barcha bosqichlarida unga rahbarlik qilish va har bir qadamda nima qilishni xohlashini ko‘rsatish orqali. Shuningdek, u kompyuterda klaviatura orqali yoki skanerdan o‘tgan matnlar orqali yozilgan matnlar bilan shug’ullanadi, shuningdek, har qanday elektron fayllarni nogironlar istalgan vaqtda oddiy audio fayl sifatida eshitishi mumkin bo‘lgan audio fayllarga aylantirishi mumkin. Ko‘zi ojiz odam oddiy kitoblarni skanerdan o‘tkazgandan so‘ng o‘zi xohlagan narsani eshita oladi va bu texnologiya nafaqat ko‘zi ojizlar uchun mo‘ljallangan balki ommaviy foydalanuvchilar uchun xizmat ko‘rsatadigan dasturlarda ham mavjud. Masalan Metro, aeroport, bankamat, Smart TV hamda telefonlar va hakazolarda ham ekerandagi matnni ovoz chiqarib o‘qib berish funksiyalari mavjud.

Kompyuterda yozilgan har qanday matn txt yoki doc formatida chop etiladi. Ammo matnni oddiy tildan Brayl alifbosiga o‘zgartiruvchi dasturlar bilan shug’ullanadigan maxsus printerlar orqali ko‘plab kutubxonalar ushbu printerlarni sotib oladi va bu xizmat ko‘zi ojizlarga taqdim etiladi. Ushbu texnologiya ko‘zi ojizlarga bosma ilmiy materialni eshitgandan so‘ng, o‘zi xohlagancha saqlab qolishi va ko‘rib chiqishi mumkin bo‘lgan tarzda taqdim etadi. Ushbu texnologiya Ibsar va Hal dasturida mavjud bo‘lib, harflar, so‘zlar va jumlalarni yozish va turli xil yozish operatsiyalarini bajarishdan tashqari, kompyuter klaviaturasini tanib olishga qaratilgan foydalanuvchi uchun jarayon. Ta’lim tizimi, shuningdek, eng osondan eng qiyinigacha bo‘lgan o‘quv darajalarini taqdim etadi va bu daraja foydalanuvchiga yangi va xilma-xil so‘zlar va jumlalar bilan tanishish imkonini beradi. Tizim foydalanuvchiga harflar, so‘zlar va jumlalarni yozishni o‘rgatish uchun mo‘ljallangan. Ya’ni, foydalanuvchi kompyuterda bajarishi kerak bo‘lgan operatsiyalar. Veb -saytlarni ko‘rish.  Unda dastur (Hal yoki Ibsar) ko‘zi ojiz odamga veb-saytlarni ko‘rish, elektron pochtani o‘qish, shuningdek, chat xizmatlari va qiziqish guruhlarini mashq qilishda yordam beradi: Veb-sayt oynasi ochilganda, dastur o‘qishni boshlaydi sahifa sarlavhasi va ovozli xabarni eshitadi: Bu havolani o‘z ichiga olgan sahifadir Sahifa mazmuni tafsilotlarini, shu jumladan havolalar va rasmlarni o‘qish orqali. Ushbu xizmatni taqdim etuvchi dasturlar ko‘rish paytida sahifani avtomatik ravishda siljitish qobiliyati bilan tavsiflanadi.

Havolani ochmoqchi bo‘lganingizda, havola nomini eshitganingizda, siz ovozli xabarni (yuklab olish) va sahifani yuklash uchun qolgan foizni eshitganingizda Enter tugmasini bosishingiz mumkin va dastur tafsilotlarni o‘qiy boshlaydi[4]. Yuqorida aytib o‘tilganidek, ovozli qo‘llanma siz kirmoqchi bo‘lgan saytning nomini ham talaffuz qiladi va siz xohlagan saytni tanlaydi qayta kirish uchun. Skanerlash va o‘qish dasturlari texnologiyasi orqali chop etilgan hujjatlar va matnlar skaner yordamida elektron faylga aylantiriladi, so‘ngra optik belgilarni aniqlash dasturlari skanerlangan ma’lumotni kompyuterga uni qidiruv tizimlarida ovoz chiqarib o‘qish imkonini beradigan formatga aylantiradi. Ba’zi kutubxonalar ushbu xizmatni ko‘zi ojizlar uchun Zoomtxte, Super Nova, Lunar, BigShot, Microsoft Magnifier va MA Gic kabi maxsus dasturlar orqali taqdim etadi, ular displey ekranini odatdagidan 16 marta kattalashtiradigan va linzalardan foydalanadigan dasturlardir[5]. oldingi kattalashtirishdan keyin ekranning qismlarini kattalashtiring. Kattalashtirilgan ekranning boshqa qismi bir xil nisbatda kattalashtirilgan boshqa ekranda ochilishi mumkin, bu kattalashtirish vaqtida ekranning o‘sha qismlarini ham o‘qish va ifodalashga ruxsat beriladi. Bu esa zayif ko‘ruvchi foydalanuvchilarni Kompyuter nexnologiyalaridan bemalolroq foydalanishiga imkon beradi.

Ko‘zi ojizlar hayoti bilan bog’liq ma’lumotlarni o‘rganar ekanmiz ular tohtab qolmaganligini, o‘rganishda, o‘qishda va o‘zi orzu qilgan o‘y-hayollaridagi tasavurlarini maqsadga aylantirib, amalga oshirish uchun jon-jahti bilan kurashishiga guvoh bo‘lamiz. Insoniyatni ihtiroga qo‘l urishiga yagona sabab ihtirosidan kutilayotgan natijaga bo‘lgan ihtiyoji hisoblanadi. Ko‘zi ojizlarni qarong’u dunyo Ichida yorug’likni izlab qilgan harakati natijasida Brayl yozuvi kashf etildi. E’tibor bersangiz ushbu sifatli alifbo yaralgungacha bir netchta ko‘zi ojizlar tominidan har hil ko‘rinishda harflarni vazifasini bildiruvchi turli yozuvlar ihtiro qilingan edi. . Jumladan yassi yozuvni shaklini karton, yog’och yoki qum kabilarda shaklini hosil qilishga harakat qilib ko‘rishgan. Ammo bularning hech biri kutilgan natijani bermaganligi, bu boradagi izlanishlarni davom etirishga sabab bo‘ldi. Va nihoyat 6 nuqtadan iborat bo‘lgan Brayl yozuviga yetib kelindi. Bugungi kunda ko‘zi ojizlar uchun tashkil etilgan kutubxonalar tarkibidagi kitoblarni shu yozuvdagi kitoblar to‘ldirib turibdi. Brayl yozuvidagi kitoblar orqali barcha mavzulardagi kitoblarni chop etib ko‘zi ojizlarga yetqazib berish imkonsiz bo‘lganligi uchun kutubxonalarda gapiruvchi dasturlar yordamida electron kitoblarni ham o‘qish imkoniyatini taqdim etadigan shart-sharoitlar hozirlab borilyabdi. Fikrimizni davom etirgan holda Muhammad bin Saad bin Husaynning ko‘zi ojizlar ta’limi yo‘lida qilgan mehnatlarini etirof etgan holda fikr bildirgan ilm ahllaridanbirini fikrini keltiramiz:

Professor Abdul Rahmon Al-Xalaf o‘zi o‘rgangan o‘qigan manbalarida ko‘zi ojizlar uchun ta’lim hijriy 1380-1384-yillar atrofida vujudga kelganligini uchratganligini ma’lum qilar ekan Muhammad bin Saad bin Husayn yuqorida aniq faktlarga tayanib ma’ruza tinglovchilariga yetkazgan ma’lumotlari undagi hatolikni to‘g’rilaganini ma’lum qiladi. Yana shu fikrni bildiradiki; har qanday ko‘zi ojiz borki u o‘qimishli tabaqaga kirishi va bu ularni qo‘lidan kelishini. Mavjud ko‘zi ojizlar kutubxonalarga intilishi, hech bo‘lmaganda internet tarmog’idagi online kutubxona xizmatlaridan foydalanishi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Ko‘zi ojizlarni kutubxonalarga borishiga to‘sqinlik qilgan yoki ularni bu yo‘lga yo‘naltira olmagan harqanday ziyoli borki o‘zini ziyoli deyishga haqli emas. Mamlakatdagi harbir ta’lim muassasasi bor ekan u barcha uchun hayotdagi nurli kunlariga erishishini taminlash maskani vazifasini o‘tashi maqsadga muvofiq bo‘ladi. Muhammad bin Saad bin Husaynni quyidagi fikrini keltirgan holda xulosamimizni yakunlaymiz.

Jamiyatga, hususan jismoniy imkoniyati cheklangan har bir jamoa uchun foydali bo‘lgan ishlar uchun javobgar va mas’ul shahs hisoblanamiz”. Bu fikrlarni yozar ekanman ko‘zim ojiz bo‘lmaganida ehtimol bu darajalarga yetib kela olmagan bo‘larmidim? Ehtimol bundan ham yaxshiroqmi? Asosiysi harakatdamiz va buni davom etirish maqsadida yashayabmiz.

[1] Electronic Publication – Ру.Википедия

[2] https://www.dbpia.co.kr/

[3] https://www.dbpia.co.kr/

[4] https://ar.wikipedia.org/

[5] https://ar.wikipedia.org/